Kıyas bilgisi, idrakin illiyet prensibine uyması yoludur.
Bunu açalım. İnsanlardaki idrakler farklı farklı olduğu için kıyas bilgileri de farklı olacaktır. İnsanların dünya hayatında farkında olmadan yaşadıkları kıyas etme şekillerine dikkatlerini çekmek ve fark etmelerini sağlamak, idraklerin genişlemesinde yardımcı olacaktır. Olayların sebeplerinin sonuçlara bağlandığı noktalar illiyet prensibinin kanunlarıdır. İlli, nedensel, illiyet, nedensellik.
Kainatta bütün irtibatların kuruluş ve dağılışlarına ait mekanizmalar illiyet prensibine göre işler. Her olay bir üsttekinin sonucu ve bir alttakinin sebebidir, yada bir öncekinin sonucu veya bir sonrakinin sebebidir. İdrakler, kainattaki illiyet prensibine uyum sağlayabildikleri oranda gelişirler. Uyum sağlayamadıkları oranda da basit durumlarda kalırlar. İlliyet prensibi ile kıyas bilgisi olaylar yoluyla fonksiyon yaparlar. Olaylar olmayınca illiyet prensibi incelenmez, kıyas bilgisi de meydana gelmez, İdrak de gelişmez.
Olaylar, bir çok mekanizmayı işleten anahtardır, fakat bu mekanizmalar da, olayları meydana getirir ve işletir. Olaylar daima sebep sonuç kanunlarına göre meydana gelir veya getirilir.
Kıyas bilgisi nasıl işler?
Vicdan düalitelerinin alt kademelerinde yaşayan insanların tekamüllerine devam edebilmeleri için, o insanın yardımcı varlıkları veya daha üst vazifeli varlıklar o insan için bir takım olayları hazırlarlar, veya kendisine yaptırtırlar. Bunlar genellikle tatsız olaylardır. İnsan bu olaylardan ızdırap duyar, nasıl meydana geldiğini, sebep ve sonuçlarını idraki oranında düşünerek kıyas etmeye başlar, fakat idraki oranında.
Bu yeterli gelmez ise, yani vicdan dengesini yükseltmez ise veya hal ve hareketleri o tarafa yönelmez ise, sebep sonuç kanunları bir tatsız olayı sonsuz olasılıklar içinde devam ettirme potansiyeline sahiptir. Bir olayla uğraşırken başına başka bir olay daha gelir. Bunlar önceden tahmin edilemeyen ve nasıl meydana geleceği kestirilemeyen olaylardır. Bunlar üst üste gelince ızdırap artar, olayların sebep sonuçlarını kıyas ederken o insan, vicdanının bencillik tarafına veya yukarı tarafına yönelebilecek irade hürriyetine de sahiptir. Bu tamamen kendis- ine kalmış bir seçimdir ve onun sınavıdır. Vicdanın alt kademelerine kalmaya devam ederse tatsız olaylar da devam edecektir. Bu olayları meydana getiren varlıklar o insanın kulağına, olayın bu tarafını da gör, şu tarafını da gör, vicdanının diğer kısmına yönel bak bu olaylar biter, diye herhangi bir şey de söylemezler ve bir ipucu da vermezler. O insan idraki oranında olayların sebepleriyle sonuçlarını karşılaştırarak, yani kıyas ederek vicdan dengesini özgür iradesiyle yükseltmeye mecburdur. Yardımcı varlıklar da, sorumlulukları gereği o insanın vicdan dengesi yükselene kadar tatsız olayları ona yaşatmaya mecburdur.
Fakat bu olaylar o insan için tatsızdır. Başına olmadık belalar gelipte doğru yolu bulana kadar çektiği ızdırapların kazancı, onun öz varlığında paha biçilmez değerler meydana getirir, fakat o insan bunu bilmez, şikayet edip durur. Zaten bilmemesi de gerekir, çünkü bilirse özvarlığı ihtiyacı olan bilgiyi elde edemez. İdrak yükselmiş ise, kıyas bilgisi ve kıyas etme hızı da artar. Bu da, vicdan dengelerinin yüksek seviyelerde olduğunu gösterir. İdrak, vicdan, olaylar, bilgiler, kıyas bilgileri, ızdıraplar, faaliyet gösteren her ne varsa, prensiplerle ve bu prensiplere bağlı mekanizmalarla işleyen çok ince madde hareketleri olduğunu ve ruha hizmet ettiğini unutmamak gerekir.
Bu bilginin birçok ayrıntılarını ve daha birçoklarını, büyük vazife planının, dünya için vazifeli olan kısmının dünyaya bir hediyesi olan, İlahi Nizam ve Kainat, adlı kitapda bulabilirsiniz.