Kıyas bilgisi, idrakin illiyet prensibine uyması yoludur.
Bunu açalım. İnsanlardaki idrakler farklı farklı olduğu için kıyas bilgileri de farklı olacaktır. İnsanların dünya hayatında farkında olmadan yaşadıkları kıyas etme şekillerine dikkatlerini çekmek ve fark etmelerini sağlamak, idraklerin genişlemesinde yardımcı olacaktır. Olayların sebeplerinin sonuçlara bağlandığı noktalar illiyet prensibinin kanunlarıdır. İlli, nedensel, illiyet, nedensellik.
Dünyaya ait bilgilerin nasıl meydana geldiğini kısaca hatırlatalım.
Her insan dünyaya tekamül etmek maksadıyla gelir. Tekamül ise bilgilerle sağlanır, bilgileri ise olaylar meydana getirir. Olaylar ise sebep sonuç kanunları dahilinde meydana gelir. Bilgilerin oluşmasını sağlayan olaylar, varlıkların ihtiyaçlarına göre yardımcı varlıklar tarafından düzenlenir ve insanların karşılarına çıkartılır, veya bir insana gönderdikleri tesirlerle bir olayın meydana gelmesi sağlanır.
İdrak, sonsuz madde sistemlerini birbirine bağlayan bir kudrettir. Yalnız, bu konuyu anlayabilmek için biraz bilgi birikimiyle birlikte çok geniş çaplı düşünmek gerekir, çünkü bir ucu kainat üstüne uzanıyor diğer ucu kainatın her yerine dağılıyor.
İdrakin kainata girdiği noktaları kısaca hatırlatalım. İlk başlarda ruhların ihtiyaçlarını kainat maddelerine yansıtan asli tesir, maddeleri harekete geçirdikten sonra ruhlar bu maddelere pasif olarak bağlı kalıyorlardı. Buradaki madde hareketleri ruhta uyuyan bir kabiliyeti yavaş yavaş uyandırıyordu.
Realite, İnsanların, hislerinin ilgili olduğu mevcudiyetlere inanmaları, demektir. Hisler daima değiştiğine göre, dünyada değişmeyen sabit bir realite yoktur. Realiteler de idrakle beraber gelişir. İdrakler ne kadar artarsa realitelerin kapsamı da o oranda genişler. Yani hislerin kapsamına giren mevcudiyetler çoğalır.
Realiteler aşağıdan yukarılara doğru kesintisiz olarak birbirini izler.
İnsanlık safhasındaki vicdan mekanizması idraklere göre ayarlanır. İnsanlar arasında en basitinden en yükseğine kadar çok çeşitli idrak seviyeleri vardır, bu idrakler farklı olunca vicdanlar da farklı olacaktır.
Vicdan mekanizmasının herhangi bir kademesinde, birbirine zıt olan iki unsur, aşağıdan yukarıya doğru sıralanıp düzenlenmiş realitelerin alt ve üst iki basamağını oluşturur. Alttaki basamaklar nefsaniyete doğru iner ve yaşanmış realiteler olur.
Vicdan, bütün varlıkları vazife planlarına hazırlayan bir hazırlık mekanizmasıdır, ve bir birim düalitedir.
Bu birim dualite, bitkileriyle, hayvanlarıyla, insanlarıyla, tüm varlıkların hal ve hareketlerini kapsamı içine dahil eden çok önemli bir mekanizmadır. Bu düalite, vicdan, idrake bağlı olarak gelişir. Bitkilerdeki idrak, insanlardaki idrak gibi gelişmiş olmadığı için, bitkinin vicdanı da insandaki vicdan gibi olmaz. Zaten buna vicdan da denilmemiştir, karışmasın diye tekamül mekanizması denilmiştir.